Οι συμβολισμοί του Προεδρικού θεσμού

 

( Ομιλία  με αφορμή την συμπλήρωση δύο χρόνων από την ανάληψη των καθηκόντων  της, ως Προέδρου της Δημοκρατίας, της  Κατερίνας Σακελλαροπούλου,  κατά την τελετή της επίδοσης τιμητικού τόμου στην ίδια  από την Εταιρεία   ……………. Στην αίθουσα……  στις  22 Μαρτίου  2022)

Θα μου επιτρέψετε, πριν αρχίσω, να κάνω μία προσωπική δήλωση: μετά τα όσα τραγικά και απίστευτα συντελούνται  αυτές τις μέρες στην Ουκρανία, αισθάνομαι την ανάγκη να δηλώσω ότι «ναι, είμαι και εγώ ένας Ουκρανός», όπως και όλοι, όσοι αισθάνονται την ίδια φρίκη για τον πόλεμο. Και αυτό, όχι μόνον για να εκφράσουμε αισθήματα αλληλεγγύης προς τον βασανιζόμενο και αφανιζόμενο ουκρανικό λαό, αλλά για να διατρανώσουμε την πίστη μας στην οικουμενική αξία της Δημοκρατίας, της αυτοδιάθεσης και του αυτοπροσδιορισμού ενός λαού, του δικαιώματός του να ορίζει την μοίρα του και να υπερασπίζεται την εθνική του ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της χώρας του. Μπροστά σε αυτόν τον άδικο και βάρβαρο πόλεμο, δεν είναι δυνατόν να μένουμε ατάραχοι  ή  αδρανείς  ούτε ουδέτεροι.

Μετά από αυτήν την επιβαλλόμενη σπονδή στους νεκρούς και στους πρόσφυγες της Ουκρανίας, μπορούμε να περάσουμε στα δικά μας.

Πρώτα, οι δέουσες ευχαριστίες: στην Πρόεδρο καθηγήτρια κ. Σιούτη και στο διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας, που φρόντισαν τον τιμητικό αυτόν τόμο και με συμπεριέλαβαν στους συγγραφείς του. Ευχαριστώ και τους διοργανωτές αυτής της παρουσίασης, που με προσκάλεσαν να μιλήσω μαζί με εκλεκτούς συνομιλητές.

Είναι αυτονόητο ότι κλήθηκα να ομιλήσω ως συνταγματολόγος. Θέλω να πιστεύω ως κλασσικός συνταγματολόγος και όχι ως παραδοσιακός. Θα προσπαθήσω να αναδείξω την συνταγματική φυσιογνωμία του προεδρικού θεσμού, όπως αυτή αναδύεται και όπως ενσαρκώθηκε, στα δύο αυτά πρώτα χρόνια της θητείας της, στο πρόσωπο της Κατερίνας Σακελλαροπούλου.

Εγχείρημα δύσκολο και παρακινδυνευμένο, γιατί βρίσκεται, πρώτα, αντιμέτωπο με την καθιερωμένη συνταγματική φυσιογνωμία του ύπατου αξιώματος. Διότι θα πρέπει, έπειτα, το νέο αυτό θεσμικό πρότυπο, που διαμορφώνεται, να αναμετρηθεί και με τα στερεότυπα που επικρατούν.

Πιστεύω πως όλοι έχουν προσέξει ότι η Πρόεδρος καλλιέργησε και διαπλάθει ένα άλλο θεσμικό πρότυπο Προέδρου. Ένα άλλο ύφος εξουσίας, που διαφέρει από το προηγούμενο, και μόνον από το γεγονός ότι είναι γένους θηλυκού. Αρκεί κανείς, για να διαπιστώσει τη διαφορά, να συγκρίνει την αρρενωπή, αυστηρή και πάντως απόμακρη φυσιογνωμία των προκατόχων της, με την διακριτική και οικεία φυσιογνωμία της νυν Προέδρου, η οποία φαντάζει λεπτή και σεμνή. Αποπνέει, όπως είναι φυσικό, γυναικεία αύρα.

Αυτή είναι η εικόνα που εισπράττω, όταν την παρατηρώ. Ας δούμε όμως πως την εικονογραφεί μια γυναίκα νομικός και τι της είπε απευθυνόμενη στην ίδια, όταν η Πρόεδρος επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη με αφορμή την έκθεση του βιβλίου και συναντήθηκε με μια συντροφιά γυναικών για να μιλήσει μαζί τους: «κάθε φορά που καταθέτετε στέφανο, είπε, σας παρατηρώ που φτιάχνετε με τα χέρια σας τις κορδέλες, μια κίνηση συμβολική, μια συγκινητική χειρονομία που τιμάει σαν χάδι αυτούς που έφυγαν./ Πόσο μας κάνετε περήφανες με αυτή τη νέα πνοή που έχετε δώσει στον θεσμό, αυτόν τον καινούργιο αέρα πόσο τον χρειαζόμασταν, και όχι μόνο γιατί είστε γυναίκα, αλλά επειδή είστε η Κατερίνα Σακελλαροπούλου/ Σας αγαπάμε επειδή είστε ζωόφιλη και δεν διστάζετε να φωτογραφίζεστε με την γάτα σας. Είστε ένας κανονικός άνθρωπος, σαν και μας. Επιτέλους, ένας Πρόεδρος της Δημοκρατίας που μιλάει για τα θέματα που συζητάει η κοινωνία, όπως το podcast που κάνατε για την κακοποίηση των γυναικών, το κάναμε στο σχολείο, τα παιδιά είναι εντυπωσιασμένα από το ότι η Πρόεδρος έχει μια τόσο ανθρώπινη διάσταση. Εγώ θέλω να σας πω πως είναι ανακουφιστικό να υπάρχει σε αυτή τη θέση κάποιος που μιλάει με τρόπο ειλικρινή, οι ομιλίες σας, αυτά που ανεβάζετε στο Facebook, ο λόγος σας δεν είναι ποτέ ξύλινος. Σώσατε το πολιτιστικό πρόσωπο της χώρας μας».

 Πόσο συμβιβάζεται άραγε η ανθρώπινη, η οικεία και ζεστή αυτή εικόνα της Σακελλαροπούλου με την αυστηρή, θεσμική φυσιογνωμία του Προέδρου, που σκιαγραφεί το Σύνταγμα; Πιστεύω πως όχι μόνον συμβιβάζεται αλλά και ότι είναι η πλέον αρμόζουσα, επειδή, μεταξύ των άλλων, δεν συγκρούεται με τις θεσμικές ιδιότητες που προεδρικού θεσμού, όπως αυτές απορρέουν από το Σύνταγμα. Κυρίως όμως διότι, η νέα αυτή θεσμική φυσιογνωμία εναρμονίζεται με την ζωντανή, την έμψυχη, την ζέουσα συνταγματική πραγματικότητά μας. Μια συνταγματική πραγματικότητα που διαμορφώνεται, και αυτή, από την διαμεσολάβηση της ψηφιακής εικόνας και την εικονική αναπαράστασή της. Η εξουσία ασκείται,  όσο ποτέ άλλοτε, διασχίζοντας τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης με όχημα τα smartphone, το facebook, τα Laptop, τα Tablets, τους άπειρους ιστότοπους. Η εξουσία υπάρχει μέσα από την ψηφιακή αναπαράστασή της. Χωρίς αυτήν είναι σαν να μην υπάρχει.

 Θα εξετάσουμε στην συνέχεια, βιαστικά, πως αποτυπώνονται στο κείμενο του Συντάγματος οι κλασικές ιδιότητες με τις οποίες προικίζεται ο ΠτΔ. και ποιόν συμβολισμό αποπνέουν. Αμέσως μετά θα σκιαγραφήσουμε τους συμβολισμούς που η σημερινή συνταγματική φυσιογνωμία του θεσμού εκπέμπει.

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ονομάζεται από το Σύνταγμα αρχηγός του κράτους, αρχηγός της εκτελεστικής εξουσίας, ρυθμιστής του Πολιτεύματος, διεθνής παραστάτης, παράγων της νομοθετικής εξουσίας, Αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων, επικεφαλής των δημοσίων υπαλλήλων, φύλακας της συνταγματικής νομιμότητας, επιτηρητής της πιστής τήρησης του Συντάγματος, υπερασπιστής της εθνικής ανεξαρτησίας και ακεραιότητας της χώρας, προστάτης των δικαιωμάτων και ελευθεριών των Ελλήνων και υπηρέτης του γενικού συμφέροντος και της προόδου του ελληνικού λαού. Όλες αυτές οι ιδιότητες που αναφέρονται ρητά στο Σύνταγμα, συνεπάγονται και αρμοδιότητες, τυπικές ή άτυπες και ονομαστικές, τις οποίες οφείλει ο ΠτΔ να τις ενσαρκώνει, να τις προσωποποιεί, να τις αναπαριστά και να συμπράττει, όταν χρειάζεται, έστω και τυπικά, στην ενεργοποίησή τους. Αφού άλλωστε έχει ορκιστεί ότι θα τις τηρεί και θα τις φυλάσσει.

Δεν υπάρχει πάντως άλλο όργανο του κράτους που να έχει τόσες πολλές αρμοδιότητες με τόσες λίγες εξουσίες. Να είναι εξοπλισμένο τυπικά με αρμοδιότητες, που δεν ασκεί ουσιαστικά. Τις έχει μόνον κατ΄όνομα και τις ασκεί συμβολικά. Η απογύμνωση όμως του προεδρικού θεσμού από την ευθύνη της άσκησής τους, είχε, ως ευτυχή κατά την γνώμη μου συνέπεια, να αυξήσει, να γιγαντώσει, θα έλεγα, την συμβολική του ακτινοβολία, σε αναντιστοιχία με τον ισχνό εξουσιαστικό του εξοπλισμό. Αναδεικνύεται έτσι, σχετικά αυτόνομη και αυτάρκης, η συμβολική σημασία του θεσμού, που δεν είναι μικρή ούτε ασήμαντη. Διότι δοκιμάζει την απήχηση που έχει ο φορέας του στην κοινή γνώμη και στην συνείδηση του λαού και αναδεικνύει τον βαθμό της θεσμικής του καταξίωσης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε ότι ο συμβολισμός παράγει από μόνος του authority, autorité, κύρος, ισχύ.

Σχηματοποιώντας, θα έλεγα, ότι οι κλασσικές συμβολικές λειτουργίες του θεσμού μπορούν να καταταχθούν σε δύο σημαίνουσες. Στην πρώτη, ο ΠτΔ ενεργώντας υπό την ιδιότητα του αρχηγού κράτους και του φορέα της κρατικής κυριαρχίας εμφανίζεται ως σύμβολο της κρατικής ενότητας και συνέχειας. Υπό αυτήν την ιδιότητα υποδύεται ακόμη τον αρχηγό του στρατεύματος, γι αυτό και επί βασιλείας ενεδύετο στολήν στρατάρχου ή αρχιστρατήγου!

Στην δεύτερη περίπτωση, ενσαρκώνει, ως ρυθμιστής του πολιτεύματος και φύλακας της συνταγματικής νομιμότητας, τους πολιτικούς και θεσμικούς συμβολισμούς, που το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας αποπνέει, τονώνοντας τα τόσο αναγκαία για την εποχή μας αισθήματα της εθνικής ενότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Ο ρόλος του ρυθμιστή του υποβάλλει την συνταγματική υποχρέωση, όταν παρεμβαίνει στον δημόσιο χώρο και προβαίνει σε δημόσιες δηλώσεις, να εκφέρει λόγο, υπερκομματικό, εθνικό και ενοποιητικό.

 Με τη διετή θητεία της στον θώκο της Προέδρου της Δημοκρατίας, η Κατερίνα Σακελλαροπούλου εισάγει, όπως προαναγγείλαμε, μια τομή στον συμβολικό ρόλο του θεσμού.  Χωρίς να απαρνείται την παραδοσιακή εικόνα του, του προσδίδει μια νέα πνοή, τον εμπλουτίζει με νέους συμβολισμούς σπάζοντας κάποια στερεότυπα. Και αυτό το κάνει συνειδητά.

Τον προικίζει με δύο νέες κατηγορίες συμβολισμών, που εκδηλώνονται όταν ασκεί τις άτυπες αρμοδιότητές της με τις εξωτερικεύσεις των σκέψεών της και με τις άλλες παρεμβάσεις της στο δημόσιο χώρο. Διακρίνω και εδώ δύο κατηγορίες.

Αυτές που καλλιεργούν ένα προεδρικό είδωλο, στο οποίο αντικατοπτρίζεται η πολιτική ενότητα και ταυτότητα της κοινωνίας μας – και όχι απλώς του κράτους, όπως είδαμε προηγουμένως- μέσα όμως από την πολλαπλότητα και την διαφορετικότητά της, μέσα από τις κοινωνικές διακρίσεις, τις ανισότητες ή τις αδικίες της. Με τις παρεμβάσεις και τους λόγους της θέλει να φέρει το ανώτατο αξίωμα κοντά στην κοινωνία, στους απλούς ανθρώπους, και να συμφιλιώσει τα αντίθετα και διαφορετικά, χωρίς να θίγεται η ιδιο-προσωπεία τους. Επιδιώκει να ενώσει το Εμείς με τους άλλους, με τους ξένους, με τους διαφορετικούς. Να δείξει ότι πάνω και πέρα από όλες τις φυλετικές, εθνικές, θρησκευτικές ή άλλες ταυτότητες και διακρίσεις  είμαστε όλοι  πολίτες του κόσμου, και ταυτόχρονα ελεύθεροι και ίσοι πολίτες της ίδιας Πολιτείας.

Αυτό πιστεύω πως αναζητά όταν επισκέπτεται και σκύβει στους πρόσφυγες και τα προσφυγόπουλα, στους απόκληρους και παραμελημένους, στους άστεγους, όταν επισκέπτεται το Καστελόριζο και συναντά την μοναδική κάτοικό της, όταν βλέπει την παραμονή Χριστουγέννων την κυρα-Ρήνη στην Κίναρο, όταν ταξιδεύει στην Κάλυμνο, στην Γαύδο, όταν επισκέπτεται τους Ρομά, και όταν μιλά για την ομοφοβία, την αμφιφοβία ή την τρασφοφοβία καταδικάζοντας τις διακρίσεις και την ρητορική του μίσους. Όταν μιλά με πόνο για την έμφυλη βία, την κακοποίηση των γυναικών και τις γυναικοκτονίες και προχθές με Ουκρανούς φοιτητές και φοιτήτριες. Θέλει να δείξει ότι τα παιδιά της Ουκρανίας είναι σαν τα παιδιά της Συρίας, σαν τα παιδιά του Ιρακ, της Σομαλιας ή  της Παλαιστίνης, δηλαδή σαν τα δικά μας τα παιδιά.

Πλαϊ όμως σε αυτές τις παρεμβάσεις ξεδιπλώνεται και μια άλλη, η δεύτερη κατηγορία παρεμβάσεων στον δημόσιο χώρο με διαφορετικούς συμβολισμούς, που φανερώνουν την αγάπη της για την τέχνη και τον πολιτισμό. Αυτό δείχνει, όταν επισκέπτεται μια έκθεση ζωγραφικής ή γλυπτικής, όταν πάει σε μια θεατρική παράσταση, όταν βλέπει μια ταινία, όταν αποχαιρετά συγκινητικά τον Αγγελόπουλο, τον Μίκη, εκφέροντας έναν μνημειώδη λόγο. Αισθάνεται ότι ενεργεί ως η πρώτη πολίτης/δα της χώρας, και ότι οφείλει με αυτήν της την ιδιότητα να δώσει ένα παράδειγμα, να καλλιεργήσει ένα πρότυπο πολιτισμένου πολίτη. Να γίνει η ίδια σύμβολο και υπόδειγμα πολιτικού πολιτισμού.

Δεν πιστεύω πως υπάρχει ευγενέστερη φιλοδοξία και ευγενέστερος τίτλος απ΄αυτόν για έναν Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Αλλά και το αντίστροφο, δεν νομίζω πως μπορούμε να φανταστούμε να κοσμείται η θεσμική φυσιογνωμία του Προέδρου με άλλη, τόσο κολακευτική θεσμική ιδιότητα.

Αυτή είναι η Πρόεδρος της Δημοκρατίας μας. Δεν υποδύεται ρόλο Προέδρου, δεν προσποιείται τον Πρόεδρο. Πρόεδρος είναι ο εαυτός της. Μια σχέση ειλικρίνειας και αμεσότητας έχει ενσταλαχτεί μεταξύ των δύο, του θεσμού και του φορέα του. Και όπως θα έλεγε η γυναίκα για την οποία σας μίλησα: πόσο το είχαμε ανάγκη, πόσο το έχουν ανάγκη, το πολιτικό μας σύστημα και οι συνταγματικοί θεσμοί μας, αυτό το ύφος και αυτό το ήθος πολιτικής εξουσίας.

                                                            **** *** ****

Τελειώνοντας, θα μου επιτρέψετε να μιλήσω τώρα ως Αντώνης Μανιτάκης και όχι σαν συνταγματολόγος. Και να διατυπώσω μια ευχή. Αν μιλούσα πριν 50 ή 60 χρόνια, μπροστά σε έναν Βασιλιά, ήμουν υποχρεωμένος να ζητωκραυγάσω, τελειώνοντας: Ζήτω ο Βασιλεύς ή Ζήτω η Βασίλισσα, η Άνασσα. Σήμερα που έχω την σπάνια τιμή και την μοναδική χαρά να μιλώ για την Πρόεδρο μπροστά στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας, θα ήθελα να ευχηθώ με όλη μου την καρδιά και με όλη την αγάπη μου, με αφορμή την επέτειο των δύο χρόνων από την εκλογή της: Να ζήσει χρόνια πολλά και να μεγαλουργήσει μαζί με την Δημοκρατία μας.

Ζήτω η Πρόεδρος Ζήτω η Δημοκρατία

 

Αντώνης Μανιτάκης

Ομότιμος Καθηγητής Α.Π.Θ., Επικεφαλής της Επιστημονικής Επιτροπής της Νομικής  του Πανεπιστημίου Λευκωσίας